Papusza

Obsypana nagrodami w kraju i zagranicą opowieść o pierwszej na świecie cygańskiej poetce, która spisała swoje wiersze i odniosła sukces - z drugiej o wrażliwej i skromnej kobiecie, odrzuconej przez własną społeczność, niespełnionej i samotnej.

Rok 1949. Do cygańskiego taboru Dionizego Wajsa (Zbigniew Waleryś) dołącza młody poeta i wydawca Jerzy Ficowski (Antoni Pawlicki). Poznaje Bronisławę "Papuszę" Wajs (Jowita Budnik) i odkrywa jej wielki poetycki talent. Udaje mu się namówić kobietę do spisania swoich wierszy, które sam tłumaczy na język polski, doprowadzając do ich wydania.

"Wizualne arcydzieło", "największe odkrycie", "film z zupełnie innej półki" - tak o "Papuszy" pisali krytycy podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Karlowych Warach. Film został tam uhonorowany Wyróżnieniem Specjalnym Jury. Oparta na faktach dramatyczna historia cygańskiej poetki, którą opowiedziało uznane małżeństwo filmowych artystów zachwyciła polską i międzynarodową krytykę. Film zdobył ponadto m.in. statuetki za charakteryzację, muzykę oraz rolę drugoplanową dla Zbigniewa Walerysia na festiwalu w Gdyni, cztery Polskie Nagrody Filmowe - Orły za zdjęcia, muzykę, scenografię i kostiumy, nagrody za najlepszą reżyserię, rolę Walerysia oraz Nagrodę Jury Młodzieżowego na MFF w Valladolid, Nagrodę Publiczności na festiwalu filmowym w Salonikach, a także Nagrodę Specjalną Jury za reżyserię na festiwalu w Stambule.

Wyróżnienia przyznane "Papuszy" w tak wielu kategoriach podkreślają ogromny wysiłek włożony w powstanie filmu, którego akcja toczy się na przestrzeni 70 lat. Twórcy przygotowywali się do realizacji ponad 5 lat. Odtworzyli realia kilku epok i rekonstruowali nieistniejący już świat polskich Cyganów, pokazując w tle pierwszą i drugą wojnę światową, komunizm, biedę, wysiedlenia Romów. "Papusza" to pierwszy polski film w nakręcony w zdecydowanej większości w języku romskim. Zagrali w nim prawdziwi Cyganie. Ogromnym atutem dzieła małżeństwa Krauze są czarno-białe zdjęcia autorstwa Krzysztofa Ptaka i Wojciecha Staronia. Muzykę napisał Jan Kanty Pawluśkiewicz.

- To jest przede wszystkim film o kobiecie, która wyprzedziła swoją epokę. O kobiecie, która w patriarchalnej społeczności miała odwagę przemówić własnym głosem - mówił o filmie reżyser. O Papuszy stało się głośno w 1953 roku dzięki Jerzemu Ficowskiemu, który ukrywając się przed ubekami w latach 1948-50 wędrował z cygańskim taborem. Poznał wówczas język romski, Bronisławę Wajs i jej twórczość. Namówił Papuszę, by spisywała swoje wiersze. Po przetłumaczeniu na polski wysłał je Julianowi Tuwimowi, który również się nimi zachwycił. Wspólnie doprowadzili do publikacji. Tomik "Pieśni Papuszy" ukazał w 1956 roku. Bronisława Wajs stała się literacką sensacją. Głównym motywem jej wierszy był utracony świat wolności i wędrujących taborów, były to bowiem przełomowy dla polskich Cyganów czas odgórnie zarządzonego nakazu osiedlenia. - Bo nikt mnie nie zrozumie, tylko lasy i wody. To, co tu opowiadam, wszystko, wszystko już dawno minęło i wszystko, wszystko ze sobą wzięło - i moje lata młode - piała poetka w "Pieśni cygańskiej z Papuszy głowy ułożonej".

W 1953 roku ukazała się książka Jerzego Ficowskiego "Cyganie polscy". Oprócz opowieści o Papuszy autor opisał w niej niektóre zwyczaje i wierzenia polskich Cyganów oraz opublikował słownik polsko-romski zawierający około 700 słów. Cyganów to oburzyło. Oskarżyli Papuszę o zdradę i odwrócili się od niej. Co prawda nie uznano jej za skalaną, czyli taką, której nie wolno podawać ręki, ale tak naprawdę to ją spotkało. Cyganie bywali u niej bardzo rzadko, była odtrącona i bardzo samotna, co poskutkowało chorobą psychiczną i pobytami w szpitalu. W 1984 roku schorowana Papusza trafiła pod opiekę rodziny z Inowrocławia. Zmarła w 1997 roku, pozostawiając po sobie trzy tomiki wierszy: "Pieśni Papuszy" (1956), opublikowane rok po śmierci męża "Pieśni mówione" (1973) oraz "Lesie, ojcze mój" (1990). Jej poezję przełożono na wiele języków, m.in: niemiecki, angielski, francuski, hiszpański, szwedzki i włoski. W 2004 roku zaliczono ją do grona 60 najwybitniejszych Polek w historii.

JOANNA i KRZYSZTOF KRAUZE to małżeństwo filmowców, którzy w swoich obrazach koncertują się na dramatach ludzi odrzuconych, pominiętych, zapomnianych. Koprodukowane przez CANAL+ "Mój Nikifor", "Plac Zbawiciela" czy znacznie wcześniejszy "Dług" poruszyły sumienia, zdobywając szereg nagród na polskich i międzynarodowych festiwalach. Para obecnie pracuje nad nowym filmem "Ptaki śpiewają w Kigali". Jest to obraz inspirowany opowiadaniem Wojciecha Albińskiego, historia ornitologa, który ratuje życie młodej dziewczynie z ludu Tutsi podczas rzezi w Rwandzie w 1994 roku